Aristotelis Tzakos

Theodoros Georgiou, 1994

Η Ριζική Αμφιβολία της Ζωγραφικής Τέχνης στο Έργο του Αριστοτέλη Τζάκου 

Τα τελευταία χρόνια συντελούνται ριζικοί μετασχηματισμοί στη ζωγραφική τέχνη τόσο στο επίπεδο της έκφρασης δηλ. της προσωπικής εμπειρίας του καλλιτέχνη όσο και στο επίπεδο της σημασίας δηλαδή της καλλιτεχνικής σύνθεσης. Μπροστά της η ζωγραφική τέχνη, σήμερα αντικρίζει συσσωρευμένα τα ερείπια των ιστορικών πρωτοποριακών κινημάτων και τα προϊόντα των πειραματισμών των τελευταίων δεκαετιών. Το κεντρικό πρόβλημα, το οποίο καλείται να επιλύσει είναι το πρόβλημα της διαμεσολάβησης ανάμεσα στην προσωπική εμπειρία του καλλιτέχνη και την καλλιτεχνική σύνθεση. Αν κάποιος ισχυρισθεί ότι αυτό το πρόβλημα είναι τόσο παλιό όσο και η ίδια η τέχνη εν γένει αγνοεί την ιστορικότητα του προβλήματος. Η έκφραση στις σύγχρονες ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες δεν θεμελιώνεται στην υποκειμενικότητα, αλλά εξαρτάται περισσότερο από την συστηματική οργάνωση του κόσμου. Και η σημασία, δηλ. η ορθολογικότητα της καλλιτεχνικής σύνθεσης στηρίζεται ολοένα και περισσότερο στην κατασκευαστική οργάνωση του εκφραστικού στοιχείου.

Δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξει κανείς, ότι η ιστορική προοπτική της ζωγραφικής τέχνης εξαρτάται από την εξέλιξη της δυναμικής μεταβλητής και ανοιχτής σχέσεως ανάμεσα στην έκφραση και την σημασία.

Η ζωγραφική τέχνη του Αριστοτέλη Τζάκου παράγεται σε μια τέτοια πραγματολογική φάση ιστορικής ανάπτυξης της τέχνης. Εντοπίζει κανείς στην εικαστική έρευνα του Τζάκου την αγωνία του να εξασφαλισθεί ένας ζωγραφικός τόπος, ο οποίος θα λειτουργούσε ως διαμεσολαβητικός μηχανισμός ανάμεσα στην προσωπική εμπειρία του και την καλλιτεχνική σύνθεση. Ενώ στην περίπτωση της μοντέρνας ζωγραφικής τέχνης ένας τέτοιος τόπος δεν είναι παρά η ενδοεικαστική επίθεση εναντίον της ίδιας της τέχνης (πράγμα που εξοσφάλιζε ένα minimum συμφιλίωσης της σύνθεσης με τα περιεχόμενα της έκφρασης) στη σημερινή τέχνη ο διαμεσολαβητικός μηχανισμός μετατοπίζεται στο επίπεδο της προσωπικής εμπειρίας. Ο Τζάκος ως ζωγράφος στοχάζεται πάνω στα εικαστικά μέσα της ζωγραφικής τέχνης, ταυτόχρονα όμως συνειδητοποιεί ότι η ενδο-αισθητική καταστροφή της αισθητικής σημασίας αφορά αποκλειστικά τις συνθήκες παραγωγής της μοντέρνας τέχνης. Επεξεργάζεται κατά συνέπεια ένα ενδοαισθητικό τέχνασμα, με τη βοήθεια του οποίου ανιχνεύει τις ζωγραφικές δυνατότητες της καλλιτεχνικής υποκειμενικότητας.

Κατά τον Τζάκο η ζωγραφική τέχνη ως έκφραση δεν είναι υπόθεση της εποπτείας, αλλά ενός ενδιάμεσου μεταξύ εποπτείας και διάνοιας. Στους πίνακές του απεικονίζεται ένας αυστηρός, επιβλητικός αρχιτεκτονικός χώρος, ο οποίος δεν είναι προϊόν της εποπτείας, αλλά είναι ταυτόχρονα τόσο εποπτικός όσο και διανοητικός. Η σύλληψη του αμφίσημου αρχιτεκτονικού χώρου παρέχει τη δυνατότητα στην προσωπική εμπειρία του καλλιτέχνη να απομακρυνθεί από τα δεσμά της εποπτείας και να επιχειρήσει ένα παιχνίδι στα όρια της συγκρότησης της καλλιτεχνικής έκφρασης. Ο ζωγράφος θέτει υπό δοκιμασία την άρθρωση της εμπειρίας του ως καλλιτεχνικής έκφρασης. Φαίνεται ότι το χάσμα που ανοίγεται είναι τελικά και το θεμέλιο της υποκειμενικότητας. Πρέπει να τονισθεί στο σημείο αυτό ότι ο ζωγράφος με το εvδοαισθnτικό αυτό τέχνασμα διακινδυνεύει την ίδια την ύπαρξή του. Η ριζική αμφιβολία της ζωγραφικής τέχνης φθάνει στα έσχατα όρια της. Είναι λογικό να υποθέσει κανείς ότι εφ' όσον ο ζωγράφος εγκαταλείπει το στέρεο έδαφος της εποπτείας, βυθίζεται σε μια απέλπιδα προσπάθεια αντι-τέχνης. Στην περίπτωση όμως του Τζάκου η ταλάντευση ανάμεσα στην εποπτεία και την διάνοια γίνεται ο δημιουργικός τόπος μιας ζωγραφικής τέχνης, η οποία αναμετράται με τις ίδιες τις εκφραστικές δυνατότητες της.

Η ριζική αμφιβολία της ζωγραφικής τέχνης αποτυπώνεται και στη χρήση των χρωμάτων, τα οποία άλλοτε εμφανίζονται ως οι συμπαγείς όγκοι των εσωτερικών αρχιτεκτονικών χώρων και άλλοτε λειτουργούν ως υπαινιγμοί διαφυγής σ' ένα κλειστό σύμπαν. Η σωματικότητα των χρωμάτων αντιπαρατίθεται στον αμφίσημο (εποπτικό και διανοητικό ταυτόχρονα) χαρακτήρα του αρχιτεκτονικού χώρου. Χρώματα και χώρος αποτελούν στην πραγματικότητα την έσχατη εμπειρική κατάσταση μέσα σε μια ζωγραφική τέχνη, η οποία πασχίζει να βρει την έκφρασή της ανάμεσα στην εποπτεία και την διάνοια.

Στο επίπεδο της σημασίας, δηλ. της καλλιτεχνικής σύνθεσης, εντοπίζεται ένα κατεξοχήν ζωγραφικό στοιχείο, το τοπίο, το οποίο από την άποψη της ορθολογικής κατασκευής παίζει τον ίδιο ρόλο που παίζει το ενδιάμεσο εποπτείας και διάνοιας στο επίπεδο της έκφρασης. Ο ζωγράφος Τζάκος έχει συνειδητοποιήσει ότι ζούμε μέσα σ' ένα κόσμο, του οποίου το κύριο χαρακτηριστικό είναι η "απουσία νοήματος." Κατά συνέπεια οποιαδήποτε απόπειρα καλλιτεχνικής αναπλήρωσης είναι είτε αναχρονιστική είτε υπονομεύει την ίδια την αισθητική διάσταση. Δεν φιλοδοξεί να προβάλει ένα εικαστικό λυτρωτικό όραμα, είτε επειδή η απόσταση ανάμεσα στην έκφραση και τη σημασία είvαι ανυπέρβλητη στις συνθήκες της αισθητικής νεοτερικότητας, είτε επειδή η καλλιτεχνική σύνθεση ως η ωραία φαινομενικότητα έχει από ιστορική και αισθητική άποψη χρεωκοπήσει. Δεν επιχειρεί να ανασυστήσει σ' ένα "υπερβατικό" επίπεδο την αρνητική όψη του κόσμου μας επειδή πιστεύει ότι ο δρόμος του εκφραστικού υποκειμένου προς ένα ορθολογικό νόημα είναι το τωρινό αδιέξοδο της τέχνης εν γένει.

Κάτω απ' αυτό το πρίσμα το τοπίο στη ζωγραφική τέχνη του Τζάκου λειτουργεί αφ' ενός μεν ως υπόμνηση μιας παραδοσιακής τέχνης που έχει εξαφανισθεί, αφ' ετέρου δε ως μηχανισμός αρνητικής διαμεσολάβησης ανάμεσα στα δύο επίπεδα, στο επίπεδο της έκφρασης και στο επίπεδο της σημασίας. Η ζωγραφική τέχνη του Τζάκου μεταθέτει την ριζική αμφιβολία και στο επίπεδο της καλλιτεχνικής σύνθεσης μολονότι εκ πρώτης όψεως κάτι τέτοιο αντιμετωπίζεται περισσότερο ως αμηχανία. Στην πραγματικότητα όμως ο Τζάκος τοποθετεί στο επίπεδο αυτό έναν "τοποτηρητή" της ζωγραφικής τέχνης ως σημασίας, που δεν είναι άλλος από το τοπίο ως το κατεξοχήν zωypαφικό στοιχείο. Ένας άξονας ενώνει το έσχατο εμπειρικό στοιχείο του εκφραστικού υποκειυποκειμένου με το ζωγραφικό στοιχείο της ορθολογικής σύνθεσης. Ο άξονας αυτός δεν είναι παρά η αρνητική διαμεσολάβηση έκφρασης και σημασίας. Κατά τον Τζάκο η ζωγραφική τέχνη είναι δυνατή σήμερα μόνον ως αρνητική διαμεσολάβηση. Αντλεί το εκφραστικό υλικό της από τον πραγματολογικό τόπο όπου συνυπάρχουν τέχνη και κοινωνική πραγματικότητα και κατασκευάζει την ορθολογική σύνθεσή της όχι στη βάση της αρχής της φαινομενικότητας, αλλά στα πλαίσια της εικαστικής αποκατάστασης της φύσεως, η οποία έχει παντελώς αλλοιωθεί. Οι πίνακες του Τζάκου είναι η εικαστική προέκταση της κοινωνικά καταπιεσμένης φύσεως. Η απουσία της ανθρώπινης φιγούρας σημαίνει την πραγματολογική α-τοπία του σύγχρονου ανθρώπου.

Ο Τζάκος ολοκληρώνει το εικαστικό εγχείρημά του στο βαθμό που κατορθώνει να ανασυντάξει τα δύο συστατικά στοιχεία της ζωγραφικής του τέχνης (το ενδιάμεσο πις εποπτείας και διάνοιας, το ζωγραφικό τοπίο) ως όψεις του ιδίου νομίσματος, δηλ. της αρνητικής διαμεσολαβήσεως ανάμεσα στην έκφραση και την σημασία. Στο ερώτημα εάν με τις εvδοαισθητικές αυτές στρατηγικές, που χαρακτηρίζουν τη ζωγραφική τέχνη του Τζάκου, διασώζεται το "περιεχόμενο αλήθειας" του έργου τέχνης, θα μπορούσε να απαντήσει κανείς μόνον υπό τις προϋποθέσεις της ριζικής αμφιβολίας, δηλ. υπό τις προϋποθέσεις ενός ανοιχτού και αιτούμενου μετασχηματισμού των σχέσεων ανάμεσα στην τέχνη και την εμπειρική κοινωνική πραγματικότητα. Και η απάντηση, όπως προκύπτει από το εικαστικό έργο του Τζάκου, είναι η ακόλουθη: δεν υπάρχει ένα παγιωμένο “περιεχόμενο αλήθειας", το οποίο συγκροτείται ως στοιχείο της καλλιτεχνικής σύνθεσης, αλλά έχουμε να κάνουμε μ' ένα διαρκώς επαναπροσδιοριζόμενο γνωστικό στοιχείο, το οποίο ανάγεται στην αρνητική διαμεσολάβηση ανάμεσα στην έκφραση και τη σημασία. Χωρίς καμιά αμφιβολία το εικαστικό έργο του Τζάκου υποστασιοποιεί τη ριζική αμφιβολία της ζωγραφικής τέχνης στις σημερινές πραγματολογικές συνθήκες επαναπροσδιορισμού της.

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ. 1994